این سایت در حال حاضر پشتیبانی نمی شود و امکان دارد داده های نشریات بروز نباشند
تاریخ علم، جلد ۱۸، شماره ۲، صفحات ۵۲۱-۵۶۵
عنوان فارسی مفتاح الخزائن حاجی زین العطار شیرازی: شناسایی منابع، تبارشناسی دست‌نویس‌ها و ارتباط آن با اختیارات بدیعی
چکیده فارسی مقاله فهرست‌نگاران نسخ خطی و پژوهشگران معاصر عموماً مفتاح الخزائن را روایت مقدماتی اختیارات بدیعی دانسته‌اند که علی بن حسین انصاری مشهور به حاجی زین العطار شیرازی در 767 قمری نوشته و بعدها در 770 قمری با حذف مقالۀ دوم و افزودن چهار باب به مقالۀ آخر، آن را به نام بدیع الجمال، همسر امیر مبارزالدین مظفری، اختیارات بدیعی نامیده و بدو تقدیم کرده است. گمان معاصرین بر مشابهت این دو اثر چندان است که حتی شماری از آنان، گویا با یکی انگاشتن این دو کتاب، اختیارات بدیعی را تنها اثر شناخته‌شدۀ حاجی زین العطار شیرازی انگاشته‌اند؛ این پژوهشگران عموماً به محتوای مفتاح الخزائن توجه نداشته یا دست‌کم بدان استناد نکرده‌اند؛ اما مراجعه به دست‌نویس‌های مفتاح الخزائن و تحلیل محتوایی این اثر نشان از نادرستی این گمان رایج دارد؛ زیرا تفاوت‌های این دو اثر بیش از آن است که بتوان از یکی به مناسبت دیگری چشم پوشید. این تفاوت‌ها نه تنها در کم و بیش شدن مقالات، که در محتوای بسیاری از مدخل‌ها نیز به چشم می‌آید و پیداست که نویسنده تغییراتی چشم‌گیر در اثر نخست اعمال کرده است؛ تا جایی که می‌توان گفت حتی رویکرد او در نگارش این دو اثر متفاوت بوده است.
در این جستار، با مراجعه به سه دست‌نویس‌ کهن مفتاح الخزائن و بیش از 20 دست‌نویس اختیارات بدیعی، آمیختگی محتوای مفتاح الخزائن و اختیارات بدیعی در شمار چشمگیری از دست‌نویس‌های این دو به اثبات رسیده و مشخص شده است که فراهم آوردن ویراست انتقادی هر یک از این دو، بدون مراجعه به کهن‌ترین دست‌نویس‌های اثر دیگر ناممکن خواهد بود. به‌ویژه از آن روی که این آمیختگی حتی در دومین دست‌نویس کهن هر یک از این دو اثر نیز چشمگیر است. همچنین چندین دست‌نویس که در فهرست‌های نسخ خطی، به اشتباه دست‌نویسی از مفتاح انگاشته شده‌اند از دست‌نویس‌های دربردارندۀ متن مفتاح الخزائن‌ جدا شده‌اند. در ادامه با مقایسۀ عنوان و محتوای مداخل این دست‌نویس‌ها و با تکیه بر اشکالات و افتادگی‌های هر دست‌نویس و به‌ویژه اشکالات مشترک میان آن‌ها، تبارنامه‌ای برای دست‌نویس‌های مفتاح الخزائن تنظیم شده است. همچنین با تحلیل آماری محتوای مداخل مفتاح الخزائن ، مشخص شده است که این اثر از ویژگی‌های یک اثر استاندارد داروشناسی دورۀ اسلامی برخوردار نیست؛ اما به لحاظ دربر داشتن نام‌های مختلف دارو به زبان‌ها و گویش‌های مختلف و حتی گونه‌ها و املاهای مختلف هر نام، از منظر زبانی جایگاهی ویژه دارد. در پایان از یک سو با بررسی همۀ ارجاعات حاجی زین العطار به منابع دیگر، مشخص شده است که وی از میان 22 منبع یاد شده در مفتاح، فقط به منهاج البیان ابن جزله و الجامع ابن بیطار مستقیماً مراجعه کرده و بهره‌گیری او از منابع دیگر، به احتمال بسیار، به واسطۀ همین دو اثر بوده است و از دیگر سو دو منبع ناگفتۀ مفتاح یعنی ابدال الادویه رازی و الصیدنه ابوریحان بیرونی شناسایی شده است. 
کلیدواژه‌های فارسی مقاله مفتاح الخزائن،اختیارات بدیعی،علی بن حسین انصاری،حاج زین العطار شیرازی،منهاج البیان،الجامع لمفردات،ابدال الادویه رازی،الصیدنه،
عنوان انگلیسی مفتاح الخزائن حاجی زین العطار شیرازی: شناسایی منابع، تبارشناسی دست‌نویس‌ها و ارتباط آن با اختیارات بدیعی
چکیده انگلیسی مقاله فهرست‌نگاران نسخ خطی و پژوهشگران معاصر عموماً مفتاح الخزائن را روایت مقدماتی اختیارات بدیعی دانسته‌اند که علی بن حسین انصاری مشهور به حاج زین العطار شیرازی در 767 قمری نوشته و بعدها در 770 قمری با حذف مقالۀ دوم و افزودن چهار باب به مقالۀ آخر، آن را به نام شهبانو بدیع الجمال مظفری، اختیارات بدیعی نامیده و بدو تقدیم کرده است. گمان معاصرین بر مشابهت این دو اثر چندان است که حتی شماری ازمعاصران، گویا با یکی انگاشتن این دو کتاب، اختیارات بدیعی را تنها اثر شناخته‌شدۀ حاج زین العطار شیرازی انگاشته‌اند. در حالی که هیچ یک از پژوهشگران هنگام اظهار نظر دربارۀ این دو اثر حاج زین العطار به این دست‌نویسی از مفتاح الخزائن دسترسی نداشته یا دست‌کم بدان مراجعه و استناد نکرده‌اند. با بررسی دست‌نویس‌های مفتاح الخزائن می‌توان دریافت این گمان رایج درست نیست و تفاوت‌های این دو اثر بیش از آن است که بتوان از یکی به مناسبت دیگری چشم پوشید. تفاوت این دو اثر نه فقط درکم و بیش شدن مقالات که حتی در محتوای بسیاری از مدخل‌ها نیز روشن است و پیداست که نویسنده تغییراتی چشم‌گیر در اثر نخست اعمال کرده است. در این جستار نخست چندین دست‌نویس که در فهرست‌های نسخ خطی، به اشتباه دست‌نویسی از مفتاح انگاشته شده‌اند از دست‌نویس‌هایی که واقعاً دربردارندۀ متن کامل مفتاح الخزائن‌اند تفکیک شده‌اند. سپس با مراجعه به سه دست‌نویس‌های کهن مفتاح الخزائن و بیش از 20 دست‌نویس اختیارات بدیعی، از یک سو دو منبع ناگفتۀ مفتاح یعنی ابدال الادویة رازی و الصیدنة ابوریحان بیرونی شناسایی شده است و از سوی دیگر با بررسی همۀ ارجاعات به نسبت پرشمار حاجی زین العطار به منابع دیگر مشخص شده است که وی از میان این 22 منبع، فقط به منهاج البیان ابن جزله و الجامع ابن بیطار مراجعه کرده و بهره‌گیری او از منابع دیگر به واسطۀ همین دو اثر بوده است. همچنین با اثبات آمیختگی محتوای مفتاح الخزائن و اختیارات بدیعی در شمار چشمگیری از دست‌نویس‌های این دو کتاب مشخص شده است که فراهم آوردن ویراست انتقادی هر یک از این دو، بدون مراجعه به کهن‌ترین دست‌نویس‌های اثر ممکن نخواهد بود. به‌ویژه از آن روی که مشخص شده است که حتی در دومین دست‌نویس کهن اختیارات بدیعی، مدخل‌هایی به چشم می‌خورد که نه از آن این کتاب، که افزوده‌هایی از مفتاح الخزائن است.
کلیدواژه‌های انگلیسی مقاله مفتاح الخزائن,اختیارات بدیعی,علی بن حسین انصاری,حاج زین العطار شیرازی,منهاج البیان,الجامع لمفردات,ابدال الادویة رازی,الصیدنة
نویسندگان مقاله یونس کرامتی |
دانشگاه تهران، پژوهشکدۀ تاریخ علم

نشانی اینترنتی https://jihs.ut.ac.ir/article_82578_fa14217d8c75ecb4d6de35e69f84bd1b.pdf
فایل مقاله فایلی برای مقاله ذخیره نشده است
کد مقاله (doi)
زبان مقاله منتشر شده fa
موضوعات مقاله منتشر شده
نوع مقاله منتشر شده
برگشت به: صفحه اول پایگاه   |   نسخه مرتبط   |   نشریه مرتبط   |   فهرست نشریات