این سایت در حال حاضر پشتیبانی نمی شود و امکان دارد داده های نشریات بروز نباشند
پژوهش های آبخیزداری، جلد ۳۸، شماره ۱، صفحات ۹۶-۱۱۲
عنوان فارسی بازآفرینی شاخص پایداری آبخیز بر اساس چارچوب محرک-فشار-وضعیت-اثر-پاسخ در آبخیز بهشت‌آباد
چکیده فارسی مقاله مقدمه و هدف
آبخیزهای سالم خدمات زیست­بومی بسیاری در زمینه‌های گوناگون اجتماعی و رفاه اقتصادی ارائه می‌دهند. ازاین‌رو، ارزیابی جامع آبخیزها از ضرورت‌های غیرقابل انکار مدیریت منابع آبخیز است. آگاهی از وضعیت سلامت و پایداری ‌آبخیز از ارکان اساسی آبخیزداری پایدار است. دستیابی به این آگاهی، نیازمند یک رویکرد کاملاً نظام­مند و جامع­نگر است. روش‎ها و مدل‌های متنوعی برای ارزیابی سلامت زیست‌بوم‌های گوناگون به‌وسیله پژوهش‌گران محیط‌ زیست و بوم‌شناختی ارائه‌شده است. آژانس‌های زیست‌محیطی، مدل‌هایی را برای بررسی تغییرات به‌وجود آمده در محیط زیست با رویکرد روابط انسان-محیط زیست گردآوری کرده‌اند که ساده‌ترین آن‌ها مدل فشار-وضعیت-پاسخ است. برای یک ‌آبخیز بر اساس عامل‌های گوناگون باید شاخص‌هایی تعریف و تعیین کرد که به‌وسیله آن بتوان سلامت یا پایداری آبخیز را ارزیابی کرد و یا با استفاده از روش‌ها و روابط ریاضی وضعیت یک آبخیز را درجه‌بندی کرد. هدف این پژوهش این است که یک شاخص چند بعدی در زمینه پایداری ‌آبخیز ارائه شود که بتوان تا حد ممکن ابعاد بیشتری از مؤلفه‌های سلامت و پایداری ‌آبخیز را پوشش داد.
مواد و روش‌ها
در راستای هدف این پژوهش، شاخص پایداری ‌آبخیز با انتخاب معیارهای معرفی‌شده در چهار بعد آب‌شناسی (کمی و کیفی)، محیط زیست، زندگی و سیاست (HELP) گردآوری شد. چارچوب محرک-فشار-وضعیت-اثر-پاسخ (DPSIR) یک چارچوب ساختاری انعطاف‌پذیر و حمایت‌گر است که در بسیاری از مراحل تصمیم‌گیری به تصمیم‌گیرندگان کمک می­کند. در این مطالعه، برای انتخاب زیرمعیارهای مناسب‌تر و گویاتر، از میان زیرمعیارهای پرشمار، از بررسی گسترده منابع علمی موجود و بحث و تبادل نظر با کارشناسان و خبرگان استفاده شد. تمام زیرمعیارها در چهار زیرآبخیز از ‌آبخیز بهشت ­آباد در استان چهارمحال و بختیاری ارزیابی شد و نمره‌های بهنجارشده در فاصله صفر تا یک به هر کدام داده شد. اندازه نهایی شاخص پایداری ‌آبخیز با در نظر گرفتن وزن مساوی برای هر کدام از معیارها با روش میانگین حسابی به‌دست آمد.
نتایج و بحث
نتایج نشان داد وضعیت شاخص پایداری آبخیز در کل ‌آبخیز بهشت ­آباد متوسط (0/625) بود و زیر‌آبخیزها تفاوت کمی با هم داشتند. . شاخص پایداری ‌آبخیز در زیر‌آبخیز بروجن، فارسان، کیار و شهرکرد به ترتیب 0/65، 0/61، 0/65 و 0/67 به‌دست آمد. معیار محیط ‌زیست در چهار زیر‌آبخیز از ‌آبخیز بهشت ­آباد امتیاز بیشتری کسب کرد. نمره سیاست در هر چهار زیر‌آبخیز مطالعه‌شده یکسان بود، چون معیارها در سطح ملی اندازه­گیری‌ شده بودند. همچنین، معیار زندگی نیز به‌دلیل بررسی زیرمعیارهایی که در سطوح کلان­تر از زیرآبخیز اندازه‌گیری شده بودند، امتیازات نزدیک به‌هم کسب کرد. از میان معیارها، معیار محیط زیست، امتیاز بیشتر و معیار زندگی و آب‌شناسی امتیاز کمتر را کسب کردند. در چارچوب نیروی محرک- فشار- وضعیت- اثر- پاسخ امتیاز معیارهای مرتبط با اثر بیشتر بود و امتیاز معیارهای مرتبط با فشار کمتر بود
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
شاخص پایداری ‌آبخیز بهشت ­آباد را می‌توان با تمرکز بر زیر معیار آب‌شناسی، افزایش مشارکت مردم در راه­کارهای بهبود ‌آبخیز، آموزش جوامع در حفظ آب و افزایش نقش­آفرینی جوامع محلی در برنامه‌های جنگل‌کاری بهبود بخشید. افزون بر این، معیار محیط ‌زیست را می‌توان با افزایش کاشت گیاهان و با محدود کردن سرعت شهرنشینی در ‌آبخیز بهبود بخشید. به خاطر کم­بودن امتیاز معیارهای زندگی و سیاست و زیاد بودن امتیاز محیط زیست می‌توان گفت جبر جغرافیایی حاکم بر منطقه به سود ‌آبخیز بوده و فقط مدیریت و سیاست‌های حاکم بر ‌آبخیز درخور نبوده است. این شاخص ابزار ارزشمندی، برای تصمیم‌گیری مدیران ‌‌آبخیز است. تنگناها و محدودیت‌ها را می‌توان با استفاده از این شاخص ‌شناسایی کرد. شناسایی این محدودیت‌ها، فرصتی برای بهبود وضعیت کنونی ‌آبخیز است که نیازمند همکاری کارآمد میان نهادهای گوناگون است. شاخص WSI یک شاخص کل‌نگر است و برای اهداف مدیریت زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی ظرفیت زیادی دارد. بر اساس نتایج این پژوهش پیشنهاد می ­شود که اگر مدیران و تصمیم‌گیرندگان از این ابزار به‌شکل منظم (به‌عنوان مثال هر 5 سال یک‌بار) استفاده کنند می‌توانند توصیف مناسبی از تغییرات پایداری ‌آبخیز را در اختیار داشته باشند.
کلیدواژه‌های فارسی مقاله آبخیز بهشت آباد،آب‌شناسی،استان چهارمحال و بختیاری،سلامت ‌آبخیز،
عنوان انگلیسی Recreating of Watershed Sustainability Index (WSI) Based on Driving Force-Pressure-State-Impact-Response Framework in the Beheshtabad Watershed
چکیده انگلیسی مقاله Introduction and Goal 
Healthy watersheds provide many ecosystem services in various fields such as social and economic welfare. Therefore, the comprehensive assessment of watersheds is one of the undeniable necessities of watershed resource management. Awareness of the health and sustainability of watersheds are fundamental components of sustainable watershed management. Achieving this awareness requires a completely systematic and holistic approach. Various methods and models have been proposed by researchers in the fields of environmental science and ecology to evaluate the health of different ecosystems. Environmental agencies have developed models to examine changes in the environment through the lens of human-environment interactions, with the simplest being the pressure-state-response model. For a watershed, it is essential to define and determine indicators that can assess the health or sustainability of the watershed, or to rank the condition of a watershed using mathematical methods and relationships. This research aims to present a multidimensional indicator concerning watershed sustainability that can encompass as many aspects of health and sustainability as possible.
Material and Methods
To accomplish the objectives of this research, the Watershed Sustainability Index (WSI) has been developed through the selection of criteria categorized into four dimensions: hydrology (both quantity and quality), environment, life, and policy (HELP). The Driving Force-Pressure-State-Impact-Response (DPSIR) framework serves as a versatile and supportive system approach that aids decision-makers across various phases of decision-making. In this study, to identify the most appropriate and representative sub-criteria from a range of options, comprehensive reviews of existing scientific literature and consultations with experts were conducted. Each sub-criterion was assessed across four sub-basins of the Beheshtabad watershed in Chaharmahal-va-Bakhtiari province, with normalized scores ranging from 0 to 1 assigned to each.The overall score for the watershed sustainability index was derived by applying equal weights to each criterion through the arithmetic mean method.
Results and Discussion
The findings indicate that the overall WSI status of the Beheshtabad Watershed is rated as average (0.625), with minimal variations among the sub-watersheds. The watershed sustainability index for the sub-watersheds of Borujen, Farsan, Kiar and Shahrekord is recorded at 0.65, 0.61, 0.65, and 0.67, respectively. The environmental criterion across the four sub-watersheds of Beheshtabad has achieved superior score. The policy score remains consistent across all four sub-watersheds, as the criteria are evaluated at the national level. Also, the Life criteria have garnered similar scores due to the assessment of sub-criteria measured at the broader levels of the sub-watershed. Among the evaluated criteria, the Environment criterion received the highest score, while the Life and Hydrology criteria recorded the lowest. Within DPSIR parameters, the criteria associated with the Impact received higher scores, whereas those related to Pressure received lower scores.
Conclusion and Suggestions
The watershed sustainability index of the Beheshtabad can be enhanced by focusing on the hydrology sub-criterion, fostering greater community involvement in watershed improvement efforts, educating local populations on water conservation practices, and amplifying the participation of local communities in forestry initiatives. Furthermore, environmental quality can be bolstered through increased planting and curbing the pace of urbanization within the watershed. Given the low scores in the Life and Policy criteria alongside a high rating in the Environment criterion, it can be inferred that the geographical determinism affecting the Beheshtabad watershed has contributed to an elevated Watershed Sustainability Index (WSI), indicating that the existing plans and policies are inadequate. This index serves as a valuable tool for watershed managers in their decision-making processes. It allows for the identification of bottlenecks and constraints. Recognizing these limitations presents an opportunity to enhance the current conditions of the watershed, necessitating effective collaboration among various institutions. The WSI is a comprehensive index with significant potential for managing environmental, social, and economic aspects. Based on the results of this research, it is proposed that regular application of this tool, (such as every five years), can furnish managers and decision-makers with a clear understanding of the watershed's sustainability trajectory.
کلیدواژه‌های انگلیسی مقاله آبخیز بهشت آباد,آب‌شناسی,استان چهارمحال و بختیاری,سلامت ‌آبخیز
نویسندگان مقاله رفعت زارع بیدکی |
دانشیار دانشکدة منابع‌طبیعی و علوم زمین، دانشگاه شهرکرد، ایران

شاهین درخشان |
دانشجوی دکتری دانشکدة منابع‌طبیعی و علوم زمین، دانشگاه شهرکرد، ایران

سیامک خیبری |
استادیار دانشگاه شفیلد، انگلستان

هنریک چاوز |
استاد دانشگاه برازیلیلا، برزیل

نشانی اینترنتی https://wmrj.areeo.ac.ir/article_132541_5f2f902805d95d95dacec62218f2cb7d.pdf
فایل مقاله فایلی برای مقاله ذخیره نشده است
کد مقاله (doi)
زبان مقاله منتشر شده fa
موضوعات مقاله منتشر شده
نوع مقاله منتشر شده
برگشت به: صفحه اول پایگاه   |   نسخه مرتبط   |   نشریه مرتبط   |   فهرست نشریات