این سایت در حال حاضر پشتیبانی نمی شود و امکان دارد داده های نشریات بروز نباشند
جستارهای اقتصادی، جلد ۲۲، شماره ۴۶، صفحات ۳۵-۵۹
عنوان فارسی تحلیل پویایی‌های نقدینگی در اقتصاد ایران (۱۳۶۰-۱۴۰۰): گذار از تسلط مالی به نقش محوری نظام بانکی
چکیده فارسی مقاله مقدمه و اهداف: تورم مزمن یکی از پایدارترین چالش‌های اقتصاد کلان ایران در دهه‌های اخیر بوده و همواره در کانون توجه سیاست‌گذاران و تحلیلگران قرار داشته است. در ادبیات غالب اقتصادی کشور که عمدتاً مبتنی بر آموزه‌های مکتب پولی متعارف است، علت اصلی بروز تورم در رشد شتابان نقدینگی ریشه‌یابی می‌شود؛ رشدی که خود به‌طور سنتی به پیامد کسری‌های بودجه‌ای دولت و ناترازی مالی بخش عمومی نسبت داده می‌شود. براساس این نگاه، که ذیل نظریه تسلط مالی صورت‌بندی شده است، بانک مرکزی تحت فشارهای مالی دولت، ناگزیر به تأمین منابع از طریق افزایش پایه پولی شده و همین امر عامل اصلی رشد نقدینگی قلمداد می‌شود. باوجوداین، تحولات ساختاری نظام بانکی و پولی کشور در دهه‌های اخیر، این فرضیه را در معرض تردید قرار داده است. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-انتقادی و مبتنی بر داده‌های سری زمانی، به ارزیابی میزان اعتبار این فرضیه در طول چهار دهه (1360 تا 1400) می‌پردازد. پرسش اصلی تحقیق آن است که آیا همچنان کسری بودجه و سازوکار تسلط مالی عامل اصلی رشد نقدینگی در ایران است، یا آنکه نظام بانکی به‌عنوان بازیگر مسلط در خلق پول ظاهر شده است؟ هدف نهایی پژوهش، شناسایی سهم تفکیکی هر یک از عوامل (بخش دولت و نظام بانکی) در فرآیند خلق نقدینگی و ارائه تصویری دقیق از منطق درونی خلق پول در اقتصاد ایران است. روش‌شناسی: مطالعه حاضر با بهره‌گیری از روش تحلیلی-محاسباتی، به تجزیه و تحلیل داده‌های نقدینگی اقتصاد ایران طی دوره زمانی 1360 تا 1400 می‌پردازد. چهارچوب مفهومی پژوهش مبتنی بر رابطه بنیادین نقدینگی (M = m × B) است که در آن، M نماینده حجم نقدینگی، m ضریب فزاینده و B پایه پولی است. این تفکیک امکان ارزیابی مستقل نقش سیاست پولی و سیاست اعتباری را در فرآیند خلق نقدینگی فراهم می‌کند.     داده‌های مورد استفاده از آمارهای منتشرشده توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و صورت‌های مالی بانک‌ها از سامانه کدال استخراج شده است. روند تحلیل در پنج مرحله صورت گرفته است: 1. تجزیه رشد نقدینگی به دو مؤلفه پایه پولی و ضریب فزاینده؛ 2. برآورد سهم هر مؤلفه در رشد نقدینگی در هر دهه؛ 3. تجزیه پایه پولی به اجزای آن و محاسبه سهم هریک در رشد پایه پولی؛ 4. ترکیب نتایج برای دستیابی به سهم نهایی هر جزء در رشد نقدینگی؛ و 5. برآورد سهم خالص نظام بانکی در رشد نقدینگی از مسیر ضریب فزاینده و بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی. این روند، امکان ارزیابی دقیق‌تر منطق درونی رشد نقدینگی در چهار دهه گذشته را فراهم می‌کند. یافته‌ها: نتایج پژوهش حاکی از بروز یک تغییر ساختاری در محرک‌های رشد نقدینگی طی چهار دهه اخیر در اقتصاد ایران است. در دهه 1360، فرضیه تسلط مالی تا حدود زیادی قابل تأیید است. پایه پولی با سهم 54 درصدی در رشد نقدینگی، نقش غالب داشته و در میان اجزای آن، خالص بدهی دولت به بانک مرکزی به تنهایی بیش از 100 درصد از رشد پایه پولی را تبیین می‌کرد. این امر نشان‌دهنده نقش مسلط دولت در فرآیند خلق پول در آن دوره است. باوجوداین، از دهه 1370 به بعد، ساختار رشد نقدینگی به‌طور معناداری دگرگون شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد سهم ضریب فزاینده از رشد نقدینگی به‌تدریج افزایش یافته و به عامل غالب تبدیل شده است؛ به‌گونه‌ای‌که از 46 درصد در دهه 1360 به 61 درصد در دهه 1370، 75 درصد در دهه 1380 و سرانجام 84 درصد در دهه 1390 افزایش یافته است. این روند بیان‌کننده انتقال مرکز ثقل خلق پول از بانک مرکزی به شبکه بانکی است. براساس نتایج ترکیبی، سهم خالص نظام بانکی (شامل تأثیر مستقیم از طریق ضریب فزاینده و غیرمستقیم از طریق بدهی به بانک مرکزی) در رشد نقدینگی از 50 درصد در دهه 1360 به‌ترتیب به 69 درصد در دهه 70، 82 درصد در دهه 80 و سرانجام 92 درصد در دهه 1390 رسیده است. این یافته‌ها به‌روشنی مؤید آن است که در سه دهه اخیر، نظام بانکی بازیگر اصلی و تقریباً انحصاری خلق نقدینگی در کشور بوده است. بحث و نتیجه‌گیری: یافته‌های پژوهش حاضر، دیدگاه سنتی حاکم بر ادبیات اقتصادی ایران مبنی بر نقش مسلط دولت و کسری بودجه در رشد نقدینگی را به چالش می‌کشد. شواهد تجربی نشان می‌دهد فرآیند خلق پول طی سه دهه گذشته، به‌طور فزاینده‌ای درون‌زاتر و متکی به رفتار نظام بانکی شده است؛ به‌گونه‌ای‌که می‌توان از گذار مفهومی از «تسلط مالی» به «تسلط نظام بانکی» سخن گفت. این تحول پیامدهای مهمی برای اثربخشی سیاست‌های پولی دارد. سیاست‌گذاری پولی در چهارچوب سنتی که بر کنترل پایه پولی و انضباط مالی دولت متمرکز است، دیگر پاسخگوی شرایط موجود نیست؛ زیرا بخش اعظم نقدینگی (بیش از 90 درصد در دهه 1390) در قالب خلق اعتبار توسط بانک‌ها و عمدتاً بانک‌های خصوصی تولید شده است. همچنین، افزایش اضافه‌برداشت بانک‌ها از منابع بانک مرکزی، که خود به یکی از محرک‌های رشد پایه پولی تبدیل شده، بیانگر نقش انفعالی بانک مرکزی در برابر رفتار شبکه بانکی است. در نتیجه، مهار پایدار تورم مستلزم بازتعریف رویکردهای سیاست‌گذاری پولی و تمرکز بر تنظیم‌گری دقیق‌تر شبکه بانکی است. اقدامات اصلی مانند ارتقاء نظارت مؤثر بر ترازنامه بانک‌ها، بازنگری در نرخ‌های ذخیره قانونی، اجرای سیاست‌های احتیاطی کلان و تقویت اقتدار نظارتی بانک مرکزی، از جمله گام‌های ضروری در راستای مهار خلق نقدینگی و هدایت نقدینگی به سمت فعالیت‌های مولد و تحقق ثبات پایدار در اقتصاد کلان کشور به شمار می‌روند.     تقدیر و تشکر: بدین‌وسیله از «مرکز پژوهشی کاربردی اقتصادی-اجتماعی قدر» به‌دلیل حمایت‌های علمی و فراهم‌سازی بسترهای لازم برای انجام این پژوهش، صمیمانه قدردانی و تشکر به عمل می‌آید. بی‌تردید، بخشی از دستاوردهای این مطالعه مرهون همراهی و پشتیبانی آن مرکز محترم است. تعارض منافع: نویسنده اظهار می‌دارد که هیچ‌گونه تعارض منافعی در ارتباط با انجام این پژوهش و انتشار نتایج آن وجود ندارد.
کلیدواژه‌های فارسی مقاله نقدینگی،نظام بانکی،خلق پول،پایه پولی،ضریب فزاینده،سیاست پولی،
عنوان انگلیسی Analysis of Liquidity Dynamics in the Iranian Economy (1981–2021): Transition from Fiscal to Banking Dominance
چکیده انگلیسی مقاله Extended Abstract   Introduction and Objectives: Chronic inflation has persisted as one of the most enduring macroeconomic challenges in Iran over recent decades, consistently occupying a central focus for policymakers and analysts. The dominant economic literature in Iran, primarily grounded in conventional monetarist doctrine, attributes the root cause of inflation to rapid liquidity growth. This growth itself has traditionally been ascribed to the consequences of government budget deficits and public sector fiscal imbalances. According to this perspective, formulated within the theory of fiscal dominance, the Central Bank of Iran (CBI), under government fiscal pressure, is compelled to provide financing through the expansion of the monetary base, which is thus considered the principal driver of liquidity growth. However, structural transformations within the country’s monetary and banking system in recent decades have cast doubt on the continued validity of this hypothesis. Employing an analytical-critical approach based on time-series data, this research evaluates the credibility of this hypothesis over four decades (1981–2021). The central research question is whether budget deficits and the mechanism of fiscal dominance remain the primary driver of liquidity growth in Iran, or if the banking system has emerged as the dominant actor in money creation. The ultimate objective of this study is to identify the disaggregated contributions of each factor (the government sector and the banking system) to the liquidity creation process and to provide a precise depiction of the internal logic of money creation in the Iranian economy. Methodology: This study utilizes an analytical-computational method to analyze liquidity data in Iran’s economy from 1981 to 2021. The conceptual framework is based on the fundamental monetary identity (m × B=M), where M represents the liquidity volume, m the money multiplier, and B the monetary base. This decomposition allows for an independent evaluation of the roles of monetary policy and credit policy in the liquidity creation process. The data were extracted from published statistics of the Central Bank of the Islamic Republic of Iran and from bank financial statements available on the CODAL system. The analytical procedure was conducted in five stages: Decomposition of liquidity growth into its two components: the monetary base and the money multiplier. Estimation of the contribution of each component to liquidity growth in each decade. Decomposition of the monetary base into its constituent parts and calculation of their individual contributions to base money growth. Integration of the results to ascertain the final contribution of each constituent part to overall liquidity growth. Estimation of the banking system’s net contribution to liquidity growth through both the multiplier channel and banks’ debt to the central bank. This process enables a more precise assessment of the internal logic of liquidity growth over the past four decades. Findings:The results indicate a structural shift in the drivers of liquidity growth in the Iranian economy over the last four decades. In the 1980s, the fiscal dominance hypothesis is largely corroborated. The monetary base played the dominant role, accounting for 54% of liquidity growth. Among its components, net government debt to the central bank alone explained over 100% of the growth in the monetary base. This underscores the government’s dominant role in the money creation process during that period. However, from the 1990s onward, the structure of liquidity growth transformed significantly. The findings demonstrate that the share of the money multiplier in liquidity growth gradually increased, becoming the dominant factor: rising from 46% in the 1980s to 61% in the 1990s, 75% in the 2000s, and finally reaching 84% in the 2010s. This trend signifies a transfer of the epicenter of money creation from the central bank to the banking network. Based on the integrated results, the net contribution of the banking system (including both direct effects via the multiplier and indirect effects through its debt to the central bank) to liquidity growth increased from 50% in the 1980s to 69% in the 1990s, 82% in the 2000s, and finally 92% in the 2010s. These findings provide clear evidence that over the last three decades, the banking system has been the primary—and nearly exclusive—agent of liquidity creation in the country. Discussion and Conclusions: The findings of this study challenge the traditional view prevalent in Iranian economic literature, which emphasizes the dominant role of government and budget deficits in liquidity growth. Empirical evidence shows that the money creation process over the past three decades has become increasingly endogenous and reliant on the behavior of the banking system, to the extent that one can speak of a conceptual transition from “fiscal dominance” to “banking dominance.” This evolution carries significant implications for the effectiveness of monetary policy. Monetary policymaking within the traditional framework, focused on controlling the monetary base and enforcing government fiscal discipline, is no longer adequate. This is because the vast majority of liquidity (over 90% in the 2010s) is now generated through credit creation by banks, predominantly private ones. Furthermore, the increase in banks’ overdrafts from central bank resources, which has itself become a driver of monetary base growth, signifies the central bank’s passive role in response to the banking network’s behavior. Consequently, achieving sustainable inflation control necessitates a redefinition of monetary policy approaches and a greater focus on precise regulation of the banking network. Key measures include enhancing effective supervision of bank balance sheets, revising statutory reserve ratios, implementing macroprudential policies, and strengthening the supervisory authority of the central bank. These steps are essential for curbing excessive liquidity creation, channeling liquidity toward productive activities, and achieving lasting stability in the country’s macroeconomy.   Acknowledgements: The author sincerely extends gratitude to the “Ghadr: Applied Economic-Social Research Center” for its scientific support and for providing the necessary platform and resources for this research. Undoubtedly, a portion of this study’s achievements is indebted to the accompaniment and support of this esteemed center. Conflict of Interest: The author declares that there is no conflict of interest regarding the conduct of this research or the publication of its results
کلیدواژه‌های انگلیسی مقاله نقدینگی,نظام بانکی,خلق پول,پایه پولی,ضریب فزاینده,سیاست پولی
نویسندگان مقاله امید ایزانلو |
دکترای اقتصاد، پژوهشگر مرکز پژوهش کاربردی اقتصادی اجتماعی قدر، قم، ایران

نشانی اینترنتی https://iee.rihu.ac.ir/article_2367_80cf5672bdf5093618e51104959cd45c.pdf
فایل مقاله فایلی برای مقاله ذخیره نشده است
کد مقاله (doi)
زبان مقاله منتشر شده fa
موضوعات مقاله منتشر شده
نوع مقاله منتشر شده
برگشت به: صفحه اول پایگاه   |   نسخه مرتبط   |   نشریه مرتبط   |   فهرست نشریات